Kurmes Dernegi Resmi Web Sitesi

Dersim tartışmaları -1- 2 İsmail Beşikçi

Dersim 1937-1938’e gelmeden önce tarihsel geçmişe kısaca bakmak gerekir.

İttihat ve Terakki’nin, Osmanlı İmparatorluğu’nu, Türk etnisi esasına göre yeniden organize etmek gibi bir sorunu vardı. Bu İttihat ve Terakki’yi en çok uğraştıran, İttihat ve Terakki’nin üzerinde en çok kafa yorduğu bir sorundur.

Adriyatik Denizi’nden, Büyük Okyanus’a bir imparatorluk olacak, Türk imparatorluğu. Ama bu imparatorluk içinde Türk’ten başka bir etni olmayacak. Tamamen Türklerde oluşacak bir imparatorluk.

Bu anlayışın, Osmanlı Devleti’ndeki mevcut toplumsal ve etnik yapıyla uyuşmadığı açıktır. İmparatorluk sınırları içindeki Hıristiyan halklar, Ermeniler, Rumlar, Süryaniler … bu anlayış karşısında önemli pürüzler olarak ortaya çıkmaktadır. Şüphesiz Ezidi Kürdlerin durumu da önemlidir.

Müslüman olan ama Türk olmayan Kürdler, Kürdlerle birlikte Lazlar, Çerkesler… yine önemli bir pürüz oluşturmaktadır.

Türk ya da Kürd olan ama Müslüman olmayan Kızılbaşlar (Aleviler) da çok önemli bir sorundur.

İttihat ve Terakki’nin gerçekleştirmek istediği ikinci bir durum daha vardı. İttihat ve Terakki Osmanlı ekonomisini millileştirmek istiyordu. Bu, Ermenilerin ve Rumların elindeki sermaye birikimine, ekonomik kaynaklara el koyup, bunları Müslüman Türk unsurun denetimine vermek anlamına geliyordu. Bugün, Türkiye’de, büyük burjuvazinin zenginliğinin kaynağı Ermeni mallarıdır, Rum mallarıdır. Kürd bölgelerinde, Kürd ağalarının, aşiret reislerinin, Kürd şeyhlerinin zenginliğinin kaynağı Ermeni mallarıdır, Süryani mallarıdır.

İttihat ve Terakki bu düşüncelerini yaşama geçirmek için çok çaba harcadı. Çok ayrıntılı planlar yaptı. Balkan Savaşları’ndan sonra, Türkçülük düşüncesinde yoğun bir gelişme yaşandı. Osmanlıcılık, İslamcılık, Osmanlıyı kurtaramamıştı. Türkçü düşüncenin ve eylemin Osmanlıyı, kurtaracağı hesaplanıyordu. Türkçülüğün çok önemli bir dayanağı ise İslamcılık anlayışıydı.

Gizli-açık toplantılarda, zaman zaman yapılan ayrıntılı tartışmalarda, şöyle kararlar alındı. Karadeniz havalisindeki Rumlar-Pontuslar, Kapadokya’daki, Egedeki, Kilikya’daki Rumlar, Ege adalarına, Yunanistan’a sürgün edilecek. Ermeni nüfus tehcir adı altında uygulanan politikalarla tamamen çürütülecek, yok edilecek. Hıristiyan Süryanilere, Ezidi Kürdlere de aynı tehcir politikası uygulanacak. Kürdler Müslüman oldukları için Türklüğe asimile edilecek. Lazlara, Çerkeslere de aynı asimilasyon politikası uygulanacak. Kızılbaşlar (Aleviler) Müslümanlığa asimile edilecek.

Tehcir edilen Ermenilerin ve Rumların taşınmaz mallarına el konulacak, bunlar, Müslüman Türk unsurun denetimine verilecek…

İttihatçılar, bu düşüncelerini yaşama geçirmek için elverişli bir zaman bekliyorlardı. Birinci Dünya Savaşı İttihatçılara aradıkları bu fırsatı verdi. Savaş başlar başlamaz, Kapadokya’daki Rumlar, Karadeniz havalisindeki Rumlar -Pontuslar, Ege’deki Rumlar, Yunanistan’a, Ege adalarına sürgün edilmeye başlandılar.

1915’in, Mart, Nisan, Mayıs, Haziran aylarında, 3-4 ay içinde, bir- birbuçuk milyon Ermeni, tehcir adı altında soykırıma uğradı. Böylece, İttihatçılar, savaş sırasında iki önemli pürüzü kendilerince çözmüş oldular. Bu arada, Süryanilerle ve Ezidi Kürdlerle ilgili sorunları da kendi anlayışları doğrultusunda çözmüş oldular.

İttihatçıların, Ermenilere karşı sürdürdüğü soykırım, Almanya tarafından yoğun bir şekilde destekleniyordu. Wolfgang Gust’un, Ermeni Soykırımı 1915-1916 Alman Belgeleri, Alman Dışişleri Bakanlığı Siyasi Arşiv Belgeleri bu konuda önemli bir kaynaktır. ( Çev. Zekiye Hasançebi- A.Takcan, Belge Yayınları, Ocak 2012)

Rumlara, Pontuslara, Süryanilere, Ezidi Kürdlere de aslında soykırım yapılmıştır. Ama Ermenilere soykırım, Rumlara-Pontuslara sürgün uygulamasının önemli bir nedeni de vardır. Rumlara-Pontuslara Yunanistan’ın sahip çıkacağı düşünülmüştür. Hâlbuki 1894-95’de, Sason’da, İstanbul’da, 1909’da Kilikya’da meydana gelen Ermeni direnişlerinde ve bu direnişlerin Osmanlı tarafında kanlı bir şekilde ezilmesinde, Batı devletlerinin Osmanlıya karşı hiçbir tepkisi olmamıştır. Bu tepkisizlik soykırım konusunda İttihatçılara cesaret vermiştir.

Asimilasyon Politikaları ve Uygulamaları

Kürdler ve Kızılbaşlar (Aleviler) konusunda temel politika asimilasyondu. Kürdlerin Türklüğe asimilasyonu, Alevilerin Müslümanlığa asimilasyonu İttihat ve Terakki ile başlayan bir süreçti. Cumhuriyetle birlikte çok daha sistematik bir şekilde uygulamaya konan politikalar oldular.

Devlet, Kürdlerin Türklüğe asimilasyonunu gerçekleştirmek için çok yoğun önlemler alıyor. Kürdlerin inkârı, Kürdçe’nin inkarı gündeme geliyor. Kürd, Kürdçe, Kürdistan gibi sözcükleri kullanma, Kürdçe konuşma yasaklanıyor. Türkiye’de yaşayan herkesin Türk olduğu vurgulanıyor. Kürdlerin, Türklerin bir boyu olduğu dile getiriliyor. Kürdlere, Oğuzlarla birlikte gelen Türkler, Kürd boyu deniyor. Kart-kurt hikâyeleri anlatılıyor. Kürdçe diye bir dil olmadığı söyleniyor. Kürdçeye, Türkçenin ilkel bir ağzıdır, deniyor.

Kürdçe yasakları yoğun bir şekilde yaşama geçiriliyor. Kürdlerin, Kürdçenin inkarıyla ilgili resmi ideoloji oluşturuluyor.

Asimilasyon, yasaklar, nasıl uygulanıyor? Önce yasalar var. Örneğin eğitim Türk diliyle yapılacaktır, deniyor. Bu, Kürd adı geçmeden, Kürdlerden hiç söz etmeden Kürdleri, Kürdçeyi, Kürd varlığı ile ilgili açıklamaları yasaklamak anlamına geliyor. Medya resmi ideolojinin en önemli kurumu… Resmi ideolojiyi uygulayan, kökleştiren, yaygınlaştıran önemli bir kurum.

Okullar şüphesiz önemli. Okullar, asimilasyonu yaşama geçirmede, yasakları yaygınlaştırmada , yaşama geçirmede temel bir kurum.. Okul aslında yeni nesillere toplumsal bilgiyi aktaran bir kurum. Ama okul cumhuriyette Kürd bölgelerinde, Kürdistan’da dil kırımını gerçekleştiren bir kurum olarak karşımıza çıkıyor. İşte Kürdçe yasak, Kürd diliyle konuşmak, yazmak yasak… Okullarda Kürdçenin unutturulması ve Türkçenin yaygınlaştırılması konusunda çok yoğun bir çaba var.

Bunun yanında arkadaşlar, işte asker ocağı. Kürdçenin unutturulması, Türkçenin yaygınlaştırılmasında asker ocağının önemli bir işlevi var. Dinsel kurumlar aynı şekilde bu doğrultuda çalıştırılıyor. Ve bunlardan daha önemli olan toponin ve antroponin dediğimiz süreç. Yani isimlerin yasaklanması, Kürdçe isimlerin yasaklanması, Kürdçe yer isimlerinin yasaklanması. Bunlar yoğun bir şekilde, sistematik bir şekilde sürdürülüyor. Dersim’de de bu böyle. 1920’lerde Koçgiri, daha sonra Şeyh Sait direnişi, daha sonra Ağrı. Tüm o süreçte resmi ideoloji, Kürdçenin yasaklanması sistematik bir şekilde yoğun bir şekilde sürdürülüyor. Arada işte Dersim kalıyor. Dersim için özel bir yasa çıkarılıyor. 1937-38’de yoğun bir askeri harekât var Dersimde.

Tek Parti döneminde Kürdistan genel müfettişliklerle yönetiliyor. Birinci Genel Müfettişlik Kasım 1927’de, Bakanlar Kurulu kararıyla kuruluyor ve Diyarbakır, Urfa, Mardin, Siirt, Ağrı, Bitlis, Muş, Elazığ, Van, Hakkari illerini kapsıyor.

İkinci Genel Müfettişlik, Şubat 1934’de kuruluyor ve Çanakkale, Edirne, Tekirdağ, Kırklareli illerini kapsıyor. İkinci Genel Müfettişlik, Kürd bölgelerinden, bu illere sürgün edilen Küdlerin yeni yerlerine uyum sağlamalarıyla ilgileniyor.

Üçüncü Genel Müfettişlik, Eylül 1935’de kuruluyor ve Erzincan, Erzurum, Kars, Gümüşhane, Çoruh, Trabzon ve Rize illerini kapsıyor. Ağrı’da, Birinci Genel Müfettişlikten alınarak Üçüncü Genel Müfettişlik bünyesine dahil ediliyor.

Dördüncü Genel Müfettişlik, Ocak 1936’da, yani Tunceli Kanunu’nun kabulünden bir hafta kadar sonra kuruluyor. Tunceli, Elazığ, Erzincan, Bingöl illerini kapsıyor. Elazığ Birinci Genel Müfettişlikten alınarak Dördüncü Genel Müfettişlik bünyesine alınıyor.

'Tunceli Kanunu 1935 ve Dersim’de Soykırım'

 

1935 yılı sonlarında kabul edilen Tunceli Kanunu, Dersim’de gerçekleştirilecek soykırım için önemli zemin oluşturuyor. Dördüncü Genel Müfettiş olarak atanan General Abdullah Alpdoğan, bölgedeki en yüksek rütbeli komutandır. Sanıklara iddianame verilmemektedir. Sanıklar avukat tutamamaktadır. Tercüman yoktur. Karar kesindir. Karar temyiz edilemez. Dördüncü Genel Müfettiş, savcıdır, aynı zamanda yargıçtır. Dördüncü Genel Müfettiş, TBMM’nin yetkilerine sahiptir. İdam hükümlerini infaza yetkilidir. İnsanları, aileleri yerlerinden yurtlarından koparıp sürgün edebilir. Dördüncü müfettişlik bölgesinde, illerin, ilçelerin, köylerin sınırlarını değiştirebilir.

Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması ile İlgili Birleşmiş Milletler Sözleşmesi var ya... Bu sözleşmede dile getirilen unsurlar Dersim’de tam anlamıyla yaşanıyor. Herhangi bir etnik grubu, ırksal grubu, dinsel grubu tümüyle veya belirli bir bölümünü yok etmek kastıyla yapılan eylemler. Örneğin grup içinde çok yoğun öldürmeler söz konusu ise. Veya grubun zihinsel ve bedensel yıkımını sağlamak amacıyla, gruba zihinsel, bedensel zararlar verilmesi. Veya yine grubun, bir kesimini yok etmek kastıyla toplumsal bakımdan yıkıma uğratmak kastıyla ona bazı yaşam koşullarını dayatmak. Örneğin, sürgün ediyorsunuz. İşte tehcir dediğimiz sürgün… Sürgünlerin soykırımın bir parçası olduğu vurgulanıyor. Bunun yanında grupta doğumların önlenmesi gene soykırımın gerçekleştiğini ortaya koyan bir olgu oluyor. Bunun yanında çocukların başka bir gruba nakledilmesi. Bütün bunlar Dersim’de 1937’de, 38’de yoğun bir şekilde yaşanıyor. Bu bakımdan Dersim elbette bir soykırımdır. Dersimde yapılanlar bir soykırımdır.

Soykırımla ilgili bir açıklama yapmak istiyorum. Kadınlar, çocuklar, işte askeri operasyonlar karşısında Dersim’de dağlara sığınıyorlar, mağaralara sığınıyorlar ve bu mağaralara zehirli gaz sıkılıyor. Tabi soykırımın önemli bir göstergesi bu... Bunu 1986’da İhsan Sabri Çağlayangil 1938’de Emniyet görevlisi İhsan Sabri Çağlayangil Cumhuriyet Halk Partisi Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu’na anlatıyor. İşte mağaralara sığındılar, kadınlar çocuklar, yaşlılar mağaralara sığındılar. Mağaralara sığınan bu gruplara karşı zehirli gazlar kullanıldı. Onları fareler gibi zehirledik. Böyle şeyler anlatıyor.

2011 yılının sonlarında Geliya.Teyyare’de, devlet Kürd gerillalara karşı yine zehirli gazlar kullandı. Bunun da önemli bir politika olduğunu düşünüyorum. Yani devletin sistematik bir politikası… Bu olayları, arkadaşlar, Toplumsal Tarih Vakfı tarafından yayımlanan Necmettin Sahir Sılan arşivi de açıklıyor. Bu arşivde Kürdlere Dersimde, Alevi Kürdlere Dersimde zehirli gazlar kullanıldığını, bu Necmettin Sahir Sılan arşivinde de görmek mümkün. Örneğin Necmettin Sahir Sılan Arşivi 3, Kürd Sorunu ve Devlet, Tedip ve Tenkil Politikaları (1925-1947) Derleyen Tuğba Yıldırım, Mayıs 2011, kitabında bu süreci izlemek mümkündür.

Necmettin Sahir Silan Arşivi’nin 4. kitabında da bu süreci izlemek mümkündür. Dördüncü cildin adı, “Dersim Harekatı ve Cumhuriyet Bürokratları (1936-1950) adını taşımaktadır.

 (Derleyenler, Tuba Akekmekçi-Muazzez Pervan, Ekim 2011)

Necmettin Sahir Sılan arşivinde şöyle bir belirleme de var arkadaşlar. Yöneticiler, örneğin, Genelkurmay Başkanı, örneğin Başbakan, örneğin Cumhurbaşkanı şöyle söylüyor: Bunlara yani Dersimlilere müstemleke muamelesi yapmalıyız. Böyle şeyler söylüyorlar. Arkadaşlar bu konuda da küçük bir şey söylemek istiyorum. Müstemleke. Hiçbir sömürgeci güç arkadaşlar kendi sömürgesinde insanlara zehirli gaz kullanmamıştır. Ne Hindistan’da, ne de Tanzanya, Uganda, Kenya gibi sömürgelerinde vs. Büyük Britanya, zehirli gaz kullanmıştır… Fransa Gana’da, Senegal’de, Cezayir’de vs. zehirli gaz kullanma yoluna başvurmamıştır. Veya Portekiz, Angola’da, Mozambik’te, Gine Bissau’da böyle şeyler yapmamıştır. Zehirli gaz örneğin Türkiye işte çok yakın bir şekilde görüyoruz, Kürdlere karşı bunu hem 1938’de yaptı hem de 1911’de veya daha öncesinde yaptı. Buradan Güney Kürdistan’a gelmek istiyorum. Örneğin Saddam Hüseyin 1988’de Kürdlere karşı çok yoğun zehirli gaz kullandı. Yani İngiltere, Fransa, Portekiz bunları yapamıyor. Niyeti olduğu halde yapamıyor, çünkü uluslararası baskılardan çekiniyor. Ama işte Türkiye veya Irak veya İran diyelim Kürdlere karşı bunu gayet kolay bir şekilde yapıyor. Çünkü Kürdler söz konusu olduğu zaman, uluslararası baskılar gündeme gelmiyor. Bu da Kürdleri müştereken baskı altında tutan devletlere cesaret veriyor.

16 Mart 1988’de Kürdlere zehirli gaz kullanıldığında, soykırım yapıldığında, İslam Konferansı, Kuveyt’te toplantı halindeydi. Ama İslam Konferansı sonuç bildirisinde bu olaya hiç değinmedi. Bu bilmezlikten, duymazlıktan, görmezlikten gelen bir tavırdı. Bu toplantıda Türkiye’yi, Cumhurbaşkanı Kenan Evren temsil ediyordu. Sonuç bildirisinde, örneğin, Bulgaristan’da, Türklere Bulgar isimleri verilmesi operasyonlarından dolayı Bulgaristan Devleti ve hükümeti eleştiriliyordu. Ama Kürd soykırımına karşı böyle bir duyarsızlık vardı. Bu duyarsızlık, elbette dünya için de söz konusu. Bu duyarsızlık, Kürdistan’ı müşterek bir şekilde sömürge altında tutan devletlere büyük bir cesaret veriyor.

Dersim toplantılarının, bu konu üzerinde yapılan tartışmaların çok önemli faydaları var. Şöyle bir faydası daha var arkadaşlar… Kürdler bu kadar büyük bir zulüm altındayken, bu kadar büyük zulüm görüyorken ve bu kadar mazlumken dünya neden Kürdlerin bu mazlumiyetini görmüyor. . Neden görmüyor?. Veya Kürdler neden bu kadar mazlum oldukları halde, bu kadar baskı yaşadıkları halde bir destek, uluslararası bir destek bulamıyorlar. Bu da tabi yeni bir konudur. Uluslararası ilişkiler bakımından Kürd sorunu nerede duruyor. Kürdler nerede duruyor yeni bir konudur. Bunun da ayrıca konuşulması, tartışılması gerekiyor.

Bu süreçte tarihsel geçmişe bir kere daha kısaca bakmakta yarar var. Dersim 1937- 38, bir bakıma, 1915’teki Ermeni soykırımının bir devamı. 1915’de, Ermenilere, Süryanilere, Rumlara, Pontuslara karşı yapılmış. 1937’de, 38’de Kürdlere yapılıyor. Hatta Hitler’in bir sözü var. Hepimiz biliyoruz onu. Hitler 1940’larda, Yahudilere karşı soykırım düzenlerken, böyle operasyon gündeme gelince bazı Almanlar, Naziler, Hitler’e diyor ki böyle yaparsak dünya bize karşı olur. Dünya bizi eleştirir. Dış dünyanın karşısında suçlu oluruz. Böyle şeyler söylemeye çalışıyorlar Hitler’e. Hitler şunu söylüyor. 1915’te Ermenilere bu kadar baskı zulüm, soykırım oldu da kim buna bir şey söyledi. Hiç kimse bir şey söylemedi. Burada da kimse bir şey söylemez. Bu da çok önemli bir ayrıntı...

Bu elbette soykırım arkadaşlar. Günümüzde,1937-38’de yaşananlar hakkında, epey tartışmalar oluyor soykırım konusunda. Dersim’de uygulanan soykırım konusunda tartışmalar oluyor. Soykırım neden yapıldı? Bazı Dersimli aydınlar, arkadaşlarımız şöyle söylüyorlar. Bu bizim inancımıza yapıldı. Yani Kürdlere değil, Kürdlere, Kürd sorununa karşı bir soykırım değil bu. Bu bizim inancımıza karşı yapıldı… Benim kanımca bu doğru değil. Şu bakımdan doğru değil. Dersim’de bu soykırımdan sonra kalanların yaşayanların sürgünü söz konusu. Sürgün nereye yapılıyor? Örneğin Çorum’a yapılıyor, Maraş’a yapılıyor, Balıkesir’e yapılıyor, Tokat’a yapılıyor değil mi... Buralarda da Aleviler var. Buralarda da Kızılbaşlar var. Ve 1937-38 sadece Dersim’de görülüyor. Dersim Alevilerine, Kürd Alevilere yapılan bir operasyon. Bununu yanında Çorum’daki Alevilere veya Tokat’taki Alevilere Maraş’taki Balıkesir’deki, Denizli’deki Alevilere karşı herhangi bir sorun söz konusu değil. Bu elbette Kürdlere karşı yapılan bir operasyondur. Kürdlerin asimilasyonu doğrultusunda yapılan bir operasyondur. Asimile olmak istemeyenlerin imhası da bu anlayışın önemli bir sonucudur.

Burada bir de şu söyleniyor. İlk tartışmalar sırasında gördük bunu. Cumhuriyet Halk Partisi çevresi söylüyor. Ya diyorlar, işte kalanlar şu veya bu şekilde, hani çocukların başka bir gruba nakledilmesinden söz ettik ya, işte asker aileleri o çocukları aldılar, onları terbiye ettiler. İşte medenileştirdiler. Bu tam anlamıyla sömürgeci bir anlayış arkadaşlar. Tam anlamıyla sömürgeci bir süreç… Batı, diyelim Büyük Britanya, diyelim Hindistan’da veya Fransa Cezayir’de veya Portekiz işte Angola’da Mozambik’te hep bu halkları medenileştirdiklerinden söz ederler. O halklara medeniyet götürdüklerinden söz ederler. Burada da böyle bir inanç var. Dersimliler de çocuklar, işte anaları babaları öldürülmüş. Belki çocukların gözleri önünde öldürülmüş, yok edilmiş. Sonra o çocuklar asker ailelerine dağıtılmış. İşte bunlara nasıl hizmetçilik yapacakları öğretiliyor. Yani Türklere hizmetçilik yapacaksınız. Nasıl yapacaksınız bunu öğretiyorlar. Buna medeniyet diyorlar.

Öyle değil tabi. Burada arkadaşlar bir sorun daha var. Önemli bir sorun. İnançla ilgili, Alevi inancıyla ilgili... Arkadaşlar, Kerbela’da, 680 senesinde, Kerbela’da 72 kişi öldürüldü. Dersim’de on binlerce ölüm var. Belki elli bin, belki altmış bin, belki daha da fazla. On binlerce ölüm. Ben burada şunu ifade etmeye çalışıyorum. Dersimliler bunu unutmuş. 72 kişinin öldürülmesini Dersimliler hiç unutmuyor. Durmadan onu, Hüseyin’i anıyorlar. Hâlbuki Kerbela Kürd tarihiyle ilgili bir olay değildir. Bu, İslam içerisindeki bir iktidar kavgasıdır. Dersimlilerle hiçbir ilgisi yoktur. Şu bakımdan ilgisi olabilir. Peygamberin torunları zulme uğramaktadır. Hani Aleviliğin, Alevi inancının temelinde insan var ya, insaniyet var ya. Bu insaniyet duygusundan dolayı, bu insan anlayışından dolayı zulme uğrayanlara karşı bir muhabbet göstermek, onları desteklemeye çalışmak. Onların acılarını hissetmek… Böyle bir ilişki olabilir ama Alevilik elbette çok farklı, yani İslam inancı değildir. O bakımdan diyoruz, Müslümanlaştırma söz konusu. Alevilerin, Kızılbaşların Müslümanlaştırılması söz konusu… Benim kanımca Sünnileştirilme kavramı doğru değil. Müslümanlaştırılma kavramını kullanmak lazım. Bu bir eleştiridir arkadaşlar. Dersimlilere bir eleştiridir.

Aslında şöyle söylemek daha doğru olur. Kürdleri Türklüğe asimile etmek, Alevileri Müslümanlığa asimile etmek… Devlet Dersim operasyonlarıyla her ikisini de birlikte gerçekleştirmeye çalışıyor.